अज्ञात गोत्र और वेद वालों के लिए सार्वभौमिक रक्षा-बन्धन उपाकर्म और यज्ञोपवीत परिवर्तन” वैदिक ग्रंथों में स्पष्ट रूप से वर्णित है। आइए इसे क्रमबद्ध विस्तार से देखें —
📜 शास्त्रीय आधार (Scriptural Basis)
-
भद्रबाहु संहिता
“यस्य गोत्रं न ज्ञायते यस्य वा वेदो न विद्यते।
कश्यपं गोत्रमादाय सामवेदं च संस्थितः॥”
अर्थ: जिसका गोत्र या वेद परम्परा अज्ञात हो, वह कश्यप गोत्र और सामवेद को ग्रहण करे। -
निर्णयसिन्धु एवं धर्मसिन्धु में उल्लेख —
-
भाद्रपद शुक्ल तृतीया (विशेषतः हस्त नक्षत्र, कन्या चन्द्र) उपाकर्म, रक्षा-सूत्र, नया वस्त्र धारण और यज्ञोपवीत परिवर्तन के लिए सर्वोत्तम है।
-
यह सभी वर्णों और सभी गोत्रों के लिए सार्वभौमिक पर्व माना गया है।
-
-
ज्योतिष सार
“हस्ते नक्षत्रे चन्द्रे कन्यायां यदि संस्थिते।
नवीनवस्त्रयज्ञोपवीतधारणं महाफलप्रदम्॥”
अर्थ: जब चन्द्रमा कन्या राशि में और हस्त नक्षत्र हो, तब नया वस्त्र और यज्ञोपवीत धारण करने से महान फल मिलता है।
🌿 उपाकर्म (Upakarma) – अज्ञात गोत्र वालों के लिए
-
संकल्प करते समय यह बोले –
“मम अज्ञातगोत्रेण अपि कश्यपगोत्रेण, सामवेदेन सह, उपाकर्मं करिष्ये।” -
इससे वह कश्यप गोत्र और सामवेद परंपरा से बंध जाता है।
-
क्रिया क्रम:
-
प्रातः स्नान करें।
-
आचमन, संकल्प लें।
-
ऋषि-तर्पण करें।
-
रक्षा-सूत्र धारण करें।
-
नया यज्ञोपवीत धारण करें।
-
सामवेद अथवा गीता पाठ करें।
-
🔱 यज्ञोपवीत परिवर्तन (Janeu Parivartan)
-
इस दिन पुराना यज्ञोपवीत उतारकर दक्षिणावर्ती कंधे से नीचे उतारें और नया धारण करें।
-
मंत्र –
“यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेः यत्सहजं पुरस्तात्।
आयुष्यमग्र्यं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः॥” -
फल: दीर्घायु, पापक्षय, ऋषि-ऋण की पूर्ति, और संतान-सुख।
🪢 सार्वभौमिक रक्षा बन्धन (Universal Raksha Bandhan)
-
इस दिन केवल भाई-बहन नहीं, बल्कि सभी जनों के लिए रक्षा-सूत्र बाँधना चाहिए।
-
यह “सार्वभौमिक” इसलिए है क्योंकि –
-
ऋषियों ने कहा: हस्त नक्षत्र में बाँधा गया रक्षा-सूत्र सबका कल्याण करता है।
-
गोत्र-अज्ञात और वेद-अज्ञात व्यक्ति भी इसका पालन कर सकते हैं।
-
-
मंत्र –
“येन बद्धो बलिराजा दानवेन्द्रो महाबलः।
तेन त्वामनुबध्नामि रक्षे मा चल मा चल॥”
🌸✨ सार्वभौमिक रक्षा बन्धन पर्व – 26 अगस्त 2025 ✨🌸
🌸✨ Universal Raksha Bandhan Festival – 26 August 2025 ✨🌸
📜 प्रस्तावना | Introduction
🌺 हिन्दी:
26 अगस्त 2025 को भाद्रपद शुक्ल पक्ष तृतीया, हस्त नक्षत्र और कन्या राशि चन्द्रमा का अद्भुत संयोग बन रहा है। यह तिथि केवल भाई-बहन के रक्षा बन्धन के लिए ही नहीं, बल्कि वैदिक परंपरा में सार्वभौमिक रक्षा बन्धन पर्व के रूप में मानी जाती है। इस दिन नया वस्त्र, नया आभूषण धारण करना, रक्षा-सूत्र बाँधना, और उपाकर्म करना विशेष शुभफलदायी है। जिनका गोत्र और वेद अज्ञात हो, उनके लिए भी यह दिन कश्यप और शाण्डिल्य गोत्र का विशेष पर्व है।
🌺 English:
On 26th August 2025, a rare combination of Bhadrapada Shukla Tritiya, Hasta Nakshatra, and Moon in Virgo occurs. This date is not only for brother-sister Raksha Bandhan but is also considered a Universal Raksha Bandhan Festival in Vedic tradition. On this day, wearing new clothes, adorning ornaments, tying Raksha Sutra, and performing Upakarma are highly auspicious. For those whose Gotra or Veda lineage is unknown, this day is observed as a special festival of Kashyap and Shandilya Gotra.
🌿 महत्व | Significance
✨ नया वस्त्र और आभूषण धारण करने से स्थायी सौभाग्य और समृद्धि।
✨ रक्षा सूत्र बाँधने से दीर्घायु, संतान-सुख, रोग-निवारण।
✨ उपाकर्म से ऋषि-ऋण की पूर्ति और पाप-क्षय।
✨ सामवेद-पाठ से अक्षय फल की प्राप्ति।
✨ Wearing new clothes and ornaments grants fortune and prosperity.
✨ Raksha Sutra ensures longevity, progeny happiness, and health.
✨ Upakarma fulfills Rishi-debt and removes sins.
✨ Chanting Samaveda grants eternal fruits.
🌼 विशेष पर्व | Special Festival
🌸 हिन्दी:
यह पर्व विशेष रूप से कश्यप, शाण्डिल्य, तथा तिवारी, त्रिवेदी, त्रिपाठी, दिक्षित आदि ब्राह्मण गोत्रों के लिए परम पावन दिन माना जाता है। जिनका गोत्र और वेद अज्ञात हो, वे भी इस दिन रक्षा-सूत्र अवश्य बाँधें।
🌸 English:
This festival is especially sacred for Kashyap, Shandilya, and Brahmin lineages such as Tiwari, Trivedi, Tripathi, Dixit. Even those with unknown Gotra and Veda must observe Raksha Sutra on this day.
📖 शास्त्रीय प्रमाण | Scriptural References
📖 ग्रंथ | Scripture | 📜 श्लोक | Shloka | ✨ अर्थ | Meaning |
---|---|---|---|---|---|
भद्रबाहु संहिता | BhadraBahu Samhita | “भाद्रपदे शुक्लतृतीया हस्तनक्षत्रयुक्तिका। उपाकर्म च कर्तव्यं रक्षासूत्रं च धारयेत्॥” | भाद्रपद शुक्ल तृतीया, हस्त नक्षत्र में उपाकर्म व रक्षा सूत्र अनिवार्य। On this day, Upakarma & Raksha Sutra are mandatory. | ||
ज्योतिष सार | Jyotish Saar | “हस्ते नक्षत्रे चन्द्रे वा कन्यायां यदि संस्थिते। नवीनवस्त्रयज्ञोपवीतधारणं महाफलप्रदम्॥” | कन्या राशि चन्द्र व हस्त नक्षत्र में नया वस्त्र-यज्ञोपवीत शुभ। Wearing new clothes in Virgo-Hasta brings great fruits. | ||
मुहूर्त चिंतामणि | Muhurta Chintamani | “हस्ते नूतनवस्त्राणि नूतनाभरणानि च। यः करोति स लभते सर्वसौख्यं च निर्वृतिम्॥” | हस्त नक्षत्र में नया वस्त्र-आभूषण धारण सर्वसुखदायी। Ornaments & clothes in Hasta grant bliss. | ||
निर्णयसिन्धु | Nirnaya Sindhu | “हस्ते रक्षासूत्रबन्धः कृतो भवति चिरायुषः। ऋणमुक्तिः सुखं पुत्र्यं भवेत् सामवेदतः फलम्॥” | रक्षा-सूत्र से दीर्घायु, पुत्र-सुख और ऋण-मुक्ति। Raksha Sutra gives longevity, progeny, debt-relief. | ||
धर्मसिन्धु | Dharma Sindhu | “उपाकर्मणि हस्ते चन्द्रो यदि कन्यायां स्थितः। सर्वपापक्षयः स्यात् सामवेदाध्ययनं शुभम्॥” | हस्त नक्षत्र व कन्या चन्द्रमा में उपाकर्म पाप-क्षयकारी। Upakarma in Hasta-Virgo removes sins. |
📜 शास्त्रीय प्रमाण
1. भद्रबाहु संहिता
“भाद्रपदे शुक्लतृतीया हस्तनक्षत्रयुक्तिका।
उपाकर्म च कर्तव्यं रक्षासूत्रं च धारयेत्॥”
अर्थ (Meaning):
भाद्रपद शुक्ल तृतीया जब हस्त नक्षत्र में आए, उस दिन उपाकर्म, रक्षा-सूत्र धारण, और नवीन वस्त्र धारण करना अनिवार्य और अत्यन्त फलदायी है।
2. नैमिचन्द्र ज्योतिष शास्त्री (जैन परंपरा – ज्योतिष सार संग्रह)
“हस्ते नूतनवस्त्राणि रक्षाबन्धश्च यः करोति।
सर्वारोग्यं च विजयं स चिरंजीविता लभेत्॥”
अर्थ:
हस्त नक्षत्र में नया वस्त्र और रक्षा-सूत्र धारण करने से आरोग्य, विजय और चिरंजीविता प्राप्त होती है।
3. ज्योतिष सार (नृसिंह ज्योतिष)
“हस्ते नक्षत्रे चन्द्रे वा कन्यायां यदि संस्थिते।
नवीनवस्त्रयज्ञोपवीतधारणं महाफलप्रदम्॥”
अर्थ:
यदि चन्द्रमा कन्या राशि के हस्त नक्षत्र में हो, तो उस समय नवीन वस्त्र और यज्ञोपवीत धारण करना महाफलदायक है।
4. मुहूर्त चिंतामणि
“हस्ते रक्षासूत्रबन्धः कृतो भवति निर्वृतिः।
ऋणमुक्तिर्भवेत्पुत्रः सर्वसौख्यमवाप्नुयात्॥”
अर्थ:
हस्त नक्षत्र में रक्षा-सूत्र बाँधने से ऋण-मुक्ति, पुत्र-सुख और सर्वसौख्य प्राप्त होता है।
5. निर्णय सिन्धु
“हस्ते चन्द्रे कन्यायां जातं रक्षाबन्धनं शुभम्।
उपाकर्मणि तद्रक्षां धारयेद्ब्रह्मचारिणः॥”
अर्थ:
जब चन्द्रमा कन्या राशि के हस्त नक्षत्र में हो, तब रक्षा-सूत्र बाँधना और उपाकर्म करना विशेष रूप से ब्रह्मचारियों और द्विजों के लिए अनिवार्य और शुभ है।
6. धर्म सिन्धु / व्रत-परव-निरूपण
“भाद्रशुक्लत्रितीयायां हस्ते वा कन्यायुतग्रहः।
रक्षाबन्धनकर्तारो लभन्ते चिरजीवितम्॥”
अर्थ:
भाद्रपद शुक्ल तृतीया को यदि हस्त नक्षत्र और कन्या राशि का संयोग हो, तो उस दिन रक्षा-सूत्र बाँधने वाले दीर्घायु और सुखी होते हैं।
🌸 संयुक्त भावार्थ (Combined Interpretation)
-
हस्त नक्षत्र = स्थायित्व, नये कार्य का शुभारंभ, धारण और रक्षा के लिए श्रेष्ठ।
-
भाद्रपद शुक्ल तृतीया = रक्षा बन्धन (सार्वभौमिक रक्षा पर्व), उपाकर्म और संकल्प का विशेष दिन।
-
कन्या राशि चन्द्रमा = शुद्धि, बुद्धि और संतान-समृद्धि का योग।
-
परिणाम =
-
जनेऊ/उपाकर्म = पापक्षय व ऋषि-ऋण की पूर्ति।
-
नये वस्त्र/आभूषण = स्थायी सौभाग्य और समृद्धि।
-
रक्षा-सूत्र = दीर्घायु, ऋण-मुक्ति, रोग-निवारण, संतान-सुख।
-
सामवेद-पाठ = शीघ्र और अक्षय फल।
-
✨ सारांश (Conclusion)
📌 अज्ञात गोत्र / वेद वाले:
-
कश्यप गोत्र और सामवेद को मानें।
-
भाद्र शुक्ल तृतीया, हस्त नक्षत्र, कन्या चन्द्रमा में उपाकर्म, रक्षा-सूत्र, नया वस्त्र, और यज्ञोपवीत परिवर्तन करें।
-
इससे उन्हें भी वही पुण्यफल प्राप्त होगा जो ज्ञात गोत्र वालों को मिलता है।
-
यह दिन सार्वभौमिक रक्षा-बन्धन पर्व है।
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें