अंगुलियों का शास्त्रीय प्रयोग – पूजा एवं न्यास
हिन्दू, जैन एवं बौद्ध तान्त्रिक ग्रंथों में अंगुलियों के माध्यम से पूजा और न्यास का स्पष्ट उल्लेख मिलता है। प्रत्येक अंगुली का विशेष कार्य और निषिद्ध प्रयोग निम्न प्रकार है।
अंगूठा (Thumb)
📖 मनुस्मृति 2.58, मन्त्रमहर्णव, जैन तन्त्र
🔴 "अङ्गुष्ठेनैव धर्मेभ्यः पितृदेवान्प्रपूजयेत्।"
हिन्दी अर्थ – अंगूठे से देवताओं की पूजा करें; पितृकर्म में प्रयोग निषिद्ध।
English Meaning – Worship of deities should be done with the thumb; not to be
used in ancestor rites।
प्रमुख प्रयोग – विष्णु, लक्ष्मी, वसुधारा, पद्मावती पूजन (धन, समृद्धि, ऐश्वर्य)
अनामिका (Ring Finger)
📖 नारद स्मृति, हनुमत् तन्त्र, जैन तन्त्र
🔴 "अनामिकां तु देवानां, तर्जनी पितृकर्मणि।"
हिन्दी अर्थ – देवताओं की पूजा अनामिका से करें; पितृकर्म में तर्जनी प्रयोग।
English Meaning – Gods worshipped with ring finger; index finger for ancestor
rites।
प्रमुख प्रयोग – विष्णु, गणेश, सूर्य, मैत्रेय; सिद्धि और सफलता के लिए
मध्यमा (Middle Finger)
📖 मनुस्मृति, धर्मसिन्धु, स्मृति चन्द्रिका, बौद्ध तन्त्र
🔴 "मध्यमा सर्वकार्येषु, कनीयसी शुभे स्मृता॥"
हिन्दी अर्थ – मध्यमा से ऋषि पूजन और सामान्य कार्य करें।
English Meaning – Middle finger used for sages and general rituals।
प्रमुख प्रयोग – शिव, बुद्ध, जिनेन्द्र, आयु, ज्ञान, वैराग्य
कनिष्ठा (Little Finger)
📖 मनुस्मृति, नारद स्मृति, जैन तन्त्र
🔴 "कनिष्ठया तु देव्यर्थे पूजनं शास्त्रसम्मतम्।"
हिन्दी अर्थ – कनिष्ठा से देवी या शुभ कर्म करें।
English Meaning – Little finger used for goddess or auspicious acts।
प्रमुख प्रयोग – देवी, यक्षिणी, तारा; सुरक्षा, विजय, मंगलकर्म
तर्जनी (Index Finger)
📖 योगयाज्ञवल्क्य स्मृति 1.139, स्मृति चन्द्रिका
🔴 "तर्जनी निष्फला प्रोक्ता सर्वकर्मसु निन्दिता। दैत्यपूजायां तस्याः स्यात्प्रयोगो विहितः स्मृतः॥"
हिन्दी अर्थ – तर्जनी निष्फल है और सभी शुभ कर्मों में निंदित; केवल दैत्य, राक्षस, पिशाच पूजा में अनुमत।
English Meaning – Index finger fruitless in all auspicious acts; only for
demon/inauspicious worship।
प्रमुख प्रयोग – दैत्य, राक्षस, पिशाच पूजा; पितृकर्म और देवपूजा में निषिद्ध
🔑 निष्कर्ष (Summary)
- अंगूठा (Thumb) – देवता, लक्ष्मी, विष्णु; पितृकर्म में निषिद्ध
- अनामिका (Ring Finger) – देवता, विष्णु, गणेश, सूर्य, मैत्रेय; सभी शुभ कर्म
- मध्यमा (Middle Finger) – ऋषि, शिव, बुद्ध, जिनेन्द्र, सामान्य कर्म
- कनिष्ठा (Little Finger) – देवी, यक्षिणी, तारा, शुभ कर्म
- तर्जनी (Index Finger) – केवल अशुभ, दैत्य, राक्षस, पिशाच पूजा; शुभ कर्म में निषिद्ध
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें